IN Breve

Sa limba sarda

  • Scritto da Effe_E

Su sardu est una de sas limbas romanzas, faeddada mescamente in su logu de orìgine, sa Sardigna, e dae sos disterrados.

Limba sarda

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.

Su sardu est una de sas limbas romanzas, faeddada mescamente in su logu de orìgine, sa Sardigna, e dae sos disterrados.

Datos generales

Su sardu est atesu meda dae s'italianu e sas àteras limbas neolatinas, mescamente pro su chi pertocat sa gramàtica. Sa limba sarda si agatat in s'ala otzidentale de sa latinidade, paris cun su catalanu, su frantzesu, s'otzitanu, s'ispagnolu, su portughesu e àteras minores. Custu cheret nàrrere chi tenet comente caraterìstica su prurale in -s. In intro de sas limbas latinas, si sinnalat chi nde at pigadu s'artìculu ("su"/"sa") dae su latinu ipse, cando imbetzes totu sas àteras limbas l'ant leadu dae ille (francu su cadelanu in sas Isulas Baleares chi at bogadu s'artìculu es/sa dae su latinu ipse), in prus est s'unica chi fraighet su tempus benidore ponende su verbu de agiudu "àere" in antis de su disfinidu (p.e.: apo a cantare dae "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. canterò, dae "cantare habeo").

Istòria

Naschida de sa limba sarda

Su sardu cumenti limba chi ndi benit de su latinu cumèntzat a naschere in su 238 adenanti de Cristu, candu sa Sardìnia fudi provìncia de Roma. Su latinu de sos soldados romanos, chi no fiat cussu istudiadu in sos lìbros ma fiat diferente meda intru de sas arregionis chi ndi beniant, at cumentzadu a s’amesturai illuegus cun sa lìmba chi sos sardos faeddaiant; a dolu mannu no scieus meda de sa lìngua chi chistionamus in Sardìnnia a su tempus, ca no si funt abarraus dogumentus scritus e duncas totu su chi scieus est gràtzias a fueddus (prus chi totu arrelataus a su sartu, bestiàmini, matas) chi no ndi benint de su latinu ma chi ndi benint de su “paleusardu”, cumenti a làcana, mara… Sos Romanos pero no ant agatau su “paleusardu”, difatis tòcat a no si ndi scaresci de totu is tzitadis pùnigas in is costeras, chi amarolla ant intrau fueddus pùnicus intru de is sardus puru; oindi’ is fueddus pùnicus chi ancoras imperaus fatu fatu funt unus cantu, est a nai mitza, tzìpiri, chemu, tzichiria, tzingorra (in italianu, sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla). A contu fatu duncas su sardu est una lìmba romanza cumenti a su frantzesu, su ispanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìmbas chi funt nàschidas de su latinu de is soldados romanos cun sa lìmba chi sa zente de su logu faeddaiant ja.

Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu

Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu in s’imperu romano ddoi ìntrant is Bàrbarus. Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530, lompint is Vàndalus, chi a su tempus iant cunchistau giai s’Àfrica arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta.In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou imoi sa capitali no est prus Arroma ma Costantinòpoli. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus amentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connotus funt lepa, cundaxi/cundaghes (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a Miali, Aleni, Giorgi, Stèvini.

Is pisanus in Sardigna

Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de sos maumas, duncas s’Ìsula abàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e Gènova cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa tzitadi de Tàtari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a innantis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu "lìngua", "silìcua", "anguidda", "ègua", "cena", funt pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant "limba", "siliba", "ambidda", "eba", "chena", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius[1] intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, chi no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che Max Leopold Wagner funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a innantis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "lìngua" chi "limba" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is bariedadis campidanesas e s’atra de is bariedadis logudoresas. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt "bèciu"-"(b)etzu", "brigùngia"-"(b)irgonza".

Su Cadelanu e su Castillianu in Sardigna

Su Cadelanu bessit lìngua ufitziali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chena duda peruna su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oindi’ puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai ferreri, pichepedreri, sabateri, mìgia, buciaca, cadira, bratzolu e aici nendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sotziedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su Castillianu est intrau meda a su propriu pero prus a tardi, a s'accabada de su 1500 candu già ci fianta stettius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas, notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu ad arriciu una sienda de fueddus de su castillianu pero bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu paridi ca is fueddus cadelanus prevalessinti occannu. Ci funt meda fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: aposentu, brincai, callentai, dengosu, fardetta, gana, intregai, lei (legge in itallianu), menguai, nascimentu, obra, prenda, resfriai, sintzillu, tacca, ventana. Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu mentras su cadelanu prevalessit in meda atras cosas.

S’Italianu in Sardigna

« A sos tempos de sa pizzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda. In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, cominzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, non daiat ses azzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pizzinnos de idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos. »
(Frantziscu Masala, Sa limba est s'istoria de su mundu)

In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de burrai sa lìngua sarda po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta, de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana.Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po italinisai sa Sardìnnia fiat a italianisai su sardu. Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu su primu passu fiat a bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” (sardu proceddinu), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’otuxentu) teniant custa tenta, imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. Ma s’italianu at cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas.In is ùrtimus cincuanta annus su sardu at arrenconau, unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. S’enna est bessia sa porta, s’ajaju est bessiu su nonnu, su fradili est bessiu su cuginu e aici nendi.

Sa batalla po sa limba sarda

In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu in totu s’Europa nc’est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisi’ Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’Arrennu Uniu is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas.In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda, in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu nostu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia di’. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su Stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de demogratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei su Stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa srovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadalana e s’otzitana.Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei.

Difusione, situatzione a die de oe e perigulu de estintzione

Si carculat chi la faeddant o la cumprendent, nessi pro carchi fràsia, unos 1.200.000 pessonas de Sardigna prus sos disterrados chi no bi istant. Sos chi la cumprendent e impreant de mèngius manera sunt prus pagos, ma no b'at carchi cherta ispetzialìstiga chi nde tratet; paret peroe, comente pro totu sas limbas de minoria, chi la faeddent mèngius sos betzos, mancari bi sient giòvanos chi l'istùdient e l'impreent meda e bene. Sicund'e un'istùdiu reghente de sa regione, su sardu lu diant connòschere unos 1.495.000 pessones e faeddare unos 1.000.000, a fronte de su 3% ebbia chi naraiat de no lu connòschere, de no lu cumprender e de no lu cherrer imparare. Ant sinnaladu chi, peroe, b'at s'arriscu chi su sardu diat poder andare intre pagu tempus ind unu protzessu de estintzione, si no si ponet remèdiu, ca no b'est galu su bilinguismu, bistu chi b'at unu stigma assotziadu a custa limba e in sos ufìtzios pùblicos no s'impreat a favore, oje, de s'italianu ebbia. Custa situatzione letza si depet a s'istadu de diglossia, a livellu sotziològicu, ch'at tentu e galu tenet su sardu dae s'època moderna in susu, ca sos invasores semper ant impostu che ufitziale sa limba issoro (si depet tènner in contu chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzione, sa piemontesa, sos Savoias cheriant aunire puru linguisticamente su dominiu issoro); sa cosa si ch'est galu prus imbrutada in sos annos '50 e '60 de su sèculu coladu, cando sos mèdios de comunicatzione e s'istrutzione ufitziale ant fatu a manera chi sos sardos aiant intesu s'italianu che "limba de cultura e zente ischida", detzidende de non imparare a sos fizzos issoro su sardu. In custu perìodu, benit a pizu puru su dualismu tra tzitade e bidda, chi galu sa limba mama cunservat. Pustis de una pelea longa incumintzada dae sos annos '70, si podet nàrrer chi carchi cosa siet cambiada ma solu in su 1997, pro more de una lege regionale chi su sardu l'at postu che limba ufitziale de sa Sardigna impari a s'italianu. Como b'at duas iscolas de pensu: a una banda, chie pensat chi s'irraighinamentu de su sardu dae sa sotziedade siet a unu puntu tale chi si creet oramai bell'iscumpartu e duncas estintu, a un'àtera chie imbetze cheret torrare sa limba a sos sardos chircande de sighire s'esèmpiu dadu dae àteras limbas de minoria, comente su catalanu. B'at una tzerta atividade pro unificare su sardu, partzidu ind una cantidade manna de dialetos (unos 350) chi intra issos si podent cumprèndere, ma pro como est suzeta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa Limba Sarda Unificada e sa Limba Sarda Comuna).

Sas bariedades

Sos limbistas partzint su sardu in duas bariedades fundamentales: su logudoresu-nugoresu e su campidanesu. Su galluresu (cossu), s'aligheresu (catalanu) e su tabarchinu (ligurinu) no sunt dialetos sardos. Pro su tatharesu (o turritanu) sa chistione est prus difitzile ca mancari siet de gramàtiga cossa, tenet meda de su lessicu logudoresu (80% a parrer de medas).

Su logudoresu lu chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu po sas biddas de Terranoa e Luras), ma medas lu faeddant finas in Tàthari e S'Alighèra, mancari custas cussòrgias tèngiant dialetos issoro, e est bistada sa limba de referèntzia po sèculos po sos poetas sardos e de sa litteradura sarda. Su nugoresu, chi est sa matessi bariedade de su logudoresu, sinò po sa mancàntzia de sa lenitzione, est chistionadu in sa provìntzia de Nùgoro, boghende·nche a parte su tretu asuta de Sòrgono (limba de Mesanìa ) e de su Màrghine (logudoresu). Est custu su faeddu prus biu e oe puru sos pitzinnos lu chistionant dae apenas nàschidos. Su campidanesu est sa bariedade prus ispainada, cun unos 700.000 faeddadores. Si podet nàrrere chi, bogados sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardigna suta de unu raju ideale chi partit dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in frommas diferentes.

Sas grafias

Finas a oe, mancari bi siant istados medas traballos e bideas, no s'agatat ancora unu istandard de iscritura de sa limba sarda. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiosos est sa modalidade de atzentadura: s'atzentu cheret postu in sa sìllaba de tres (partende dae sa fine de sa paràula) o in s'ùrtima. Lassende a parte sas grafias no issientìficas, sighidas dae sos iscritores e dae sos poetas in tantos sèculos, oe bi sunt bàtor propostas printzipales pro iscrìere su sardu:

  • ISO 639-1: sc
  • ISO 639-2: srd
  • ISO 639-3: variously:
    • srd — Sardinian (generic)
    • sro — Campidanese
    • sdn — Gallurese
    • src — Logudorese
    • sdc — Sassarese

Documentos in sardu anticu

Istatudos tataresos

Su sardu est istadu sa limba ufitziale de sos zudicados in s'Edade de Mesu. Sa limba iscritta presentaiat meda latinismos chi como no s'intendent prus e una grafia chi sufferiat s'influentzia de sos assentadores (toscanos, genovesos o catalanos a s'ispissu). Dante Alighieri allegat de su sardu in De vulgari eloquentia e nche bogat sos sardos dae s'orbita italica, pro chi a parrere suo no teniant unu volgare chi si depiat tenner a contu e sighiant a imitare su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis):

« Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur »

Si podet bider carchi elementu de su sardu ja in su 1063, ma si depet aisetare una bintina de annos a pustis pro bider sos primos documentos in sardu anticu, comente sa Carta Volgare (in campidanesu) e su chi si narat Privilegio logudorese, oje cunservadu in Pisa:

« In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu... »

Donatzione de Torchitoriu (1089 o 1103, campidanesu):

« E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu... »

Attu tra Bernardu, su piscamu de Civita (oje narada Terranoa), e Beneittu, aministradore de s'Opera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu):

« Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio »

Sa segunda Carta in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206:

« In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T. »

Istatudos tataresos, iscrittos in logudoresu (1316)

« Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari... »

Sa fentomada Carta de Logu de su Zudicadu de Arborea (1355-1376):

« XXI CAPIDULU

De chi levarit per forza mygeri coyada.

Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra. »


In su chimbichentos e seschentos, su sardu diat aer appidu faeddos medas chi beniant dae su catalanu e ispagnolu, pro more de sa dominadura.

Vocabolarieddu

Inoghe si podet ghettare un'ograda a carchi vocabolu a manera de lu ponner a cunfrontu in sas limbas romanzas.

Latinu Sardu Frantzesu Ispagnolu Otzitanu Catalanu Aragonesu Portughesu Romunu Italianu Cossu Friulanu
clave(m) crae/i/jae (log.), crai (camp.) clef llave clau clau clau chave cheie chiave chjave/chjavi clâf
nocte(m) note/noti (camp.) nuit noche nuèit/nuèch nit nueit noite noapte notte notte/notti gnot
cantare cantare/cantai (camp.) chanter cantar cantar cantar cantar cantar cântare cantare cantà cjantâ
capra(m) cabra/craba/crapa chèvre cabra cabra cabra craba cabra capra capra capra cjavre
lingua(m) limba (log.)/lìngua (camp.) langue lengua lenga llengua luenga língua limbă lingua lingua lenghe
platea(m) pratha/pratza (camp.) place plaza plaça plaça plaza praça piaţă piazza piazza place
ponte(m) ponte/ponti (camp.) pont puente pònt pont puent ponte pod/punte ponte ponte/ponti puint
ecclesia(m)/basilica cheia/creia/crèsia (camp.) église iglesia glèisa església ilesia igreja biserică chiesa ghjesgia glesie
hospitale(m) ispidale/spidali (camp.) hôpital hospital espital hospital hespital hospital spital ospedale spedale/uspidali ospedâl
caseu(m)
lat.volg.formaticu(m)
casu fromage queso formatge formatge formache/queso queijo brânză/caş formaggio/cacio casgiu formadi

Paraulas in italianu e in sos limbazos sardos

ItalianuLogudoresuCampidanesuGalluresuTàtaresuS'AligheresuTabarchinu
la terra sa terra sa terra la tarra la terra la terra/tierra a têra
il cielo su chelu su celu/xelu lu celu lu zelu lo cel u sé
l'acqua s'abba s'àcua/s'abba l'ea l'eba l'algua l'aegua
il fuoco su fogu su fògu lu focu lu fogu lo foc u fogu
l'uomo s'omine s'òmini l'omu l'ommu l'home l'omu
la donna sa fémina sa fémina la fèmina la fémmina la dona a dona
mangiare mandigare/pappare pappai manghjà magnà menjar mangiâ
bere buffare buffai beure beive
grande mannu mannu mannu/grendi/grandi mannu gran grande
piccolo minore cinu/piticu minori/picculu minori petit piccin
il burro su butidu su butirru butirru/buttirru butiu mantega buru
il mare su mare su mari lu mari lu mari la mar u mô
il giorno sa die sa dii/sa dì la dì la dì lo dia u giurnu
la notte sa notte sa noti la notti la notti la nit a néùtte
la scimmia sa ìssimmia/muninca sa martinicca/mantenica la municca la muninca la muninca a scimia
il cavallo su caddu su cuaddu lu cabaddu lu cabaddu lo cavall u cavallu
la pecora sa berbeche/s'arveghe su brebei la pècura la pégura l'ovella a pëgua
il fiore su fiore/frore su frori lu fiori lu fiori la flor a sciùa
la macchia sa macula/mantza sa maguglia/mancia la tacca la maccia la taca a maccia
la testa sa conca sa conca lu capu lu cabbu lo cap a tésta
la finestra sa bentana sa ventana lu balconi lu balchoni la finestra u barcùn
la porta sa yànna/gianna sa genna/ghenna la ghjanna/gianna la janna la porta a porta
il tavolo sa mesa sa mesa la banca la banca/mesa la taula a tòa
il piatto su piattu su prattu lu piattu lu piattu lo plat u tundu
lo stagno s'istaniu su stangiu/staini lu stagnu l'isthagnu l'estany u stagnu
il lago su lagu su lagu lu lagu lu lagu lo llac u lagu/lògu
un arancio un'aranzu un'aràngiu un aranciu un arantzu una taronja un çetrùn
la scarpa s'iscarpa sa crapita/sabàta/su sapàtu la botta la botta la bota a scarpa/scòrpa
la zanzara sa tintula su séntzulu/sìntzulu la zinzula la zinzura la tìntula a sinsòa
la mosca sa musca sa musca la musca la mòscha la mosca a musca
la luce sa lughe/luche sa luxi/lughi la luci la luzi la llumera/llum a lüxe
il buio su bugiu su buju/iscuru/iscuriu lu bughju lu buggiu l'obscuritat scuur
un'unghia un'ùngia un'unga un'ugna un'ugna una ungla un'ùngia
la lepre sa lèppere su lèpiri/lèpuri/lèpori lu lèparu lu lèpparu la llebre a léve
la volpe su matzone/gròdhe su margiani/mariane lu maccioni lu matzoni lo guineot/matxoni a vurpe
il ghiaccio su ghiazzu/astragu/itìa su ghiàciu lu ghjacciu lu ghiacciu lo guiatxo u ghiacciu
il cioccolato su cioccolatu/ciculata su ciocolatu/ciuculati lu cioccolatu lu ciocculatu la xocolata a ciculata
la valle sa 'adde sa baddi/bacu la vaddi la baddi la vall a valle
il monte su monte su monti lu monti lu monti lo mont u munte
il fiume su riu/frumene su frumini/riu lu riu lu riu lo riu u riu
il bambino/ragazzo su pitzinnu/piseddu su pipiu/piciocu lu steddu lu pitzinnu lo minyò u figgeu
il neonato sa criadura su nennu/ddeddu la criatura/stiducciu la criaddura la criatura u piccin
il sindaco su mere/su sindigu su meri/su sindigu lu sindacu lu sindagu l'alcalde/sìndic u scindegu
l'auto sa macchina sa màcchina/s'auto (su carru) la vittura/la macchina la macchina la màquina/l'automobìl a vétüa/a machina

 

Notas

  1. Quanti luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga)

Bibliografia

  • Cardia, Amos. S'italianu in Sardìnnia Edizione Iskra 2006.
  • Cardia, Amos. Apedala dimòniu Edizioni I Sardi. Casteddu 2002.
  • Porru, Vincenzo. Nou Dizionariu Universali Sardu-Italianu. Casteddu: 1832
  • Spano, Giovanni. Vocabolario Sardo-Italiano e Italiano-Sardo. Cagliari: 1851-1852.
  • Wagner, Max Leopold. Dizionario Etimologico Sardo (DES)
  • Areddu, Alberto G., Le origini albanesi della civiltà in Sardegna, Napoli 2007
  • Farina, Luigi. Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu
  • Puddu, Mario. Ditzionàriu de sa limba e de sa cultura sarda. Cagliari: Condaghes, 2000.
  • Pittau, Massimo. Grammatica del sardo-nuorese. Bologna: Patron Editore, 1972.
  • Lepori, Antonio. Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli. Cagliari, CUEC 1980.
  • Lepori, Antonio. Zibaldone campidanese. Cagliari, Edizioni Castello, 1983.
  • Pira, Michelangelo. Sardegna tra due lingue. Cagliari: Edizioni Della Torre, 1984.
  • Lepori, Antonio - B.S. Kamps. Sardisch fur Mollis & Muslis. Steinhauser: Wuppertal, 1985.
  • Lepori, Antonio. Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius. Cagliari: Edizioni Castello, 1987.
  • Lepori, Antonio. Dizionario Italiano-Sardo Campidanese. Cagliari: Edizioni Castello, 1988.
  • Pittau, Massimo. Grammatica della Lingua Sarda. Sassari: Delfino Editore, 1991.
  • Mercurio, Giuseppe. S’Allega Baroniesa. La Parlata del Sardo-Baroniese – Fonetica, Morfologia, Sintassi. Milano: Ghedini Editore, 1997.
  • Blasco Ferrer, Eduardo. Pro domo. La cultura e la lingua sarda verso l'Europa (2 voll. e CD-Rom). Cagliari: Condaghes, 1998.
  • Blasco Ferrer, Eduardo. Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi. Cagliari: Condaghes, 2003.
  • Colomo, Salvatore (a cura di). Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu.
  • Mameli, Francesco. Il logudorese e il gallurese. Villanova Monteleone (SS): Soter, 1998.
  • Pittau, Massimo. Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico. Cagliari: Gasperini Editore, 2000/2003.
  • Jones, Michael Allan. Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax), Cagliari: Condaghes, 2003.
  • Rubattu, Antonino. Dizionario universale della lingua di Sardegna, Sassari: EDES, 2003
  • Rubattu, Antonino. Sardo, italiano, sassarese, gallurese, Sassari: EDES, 2003.
  • Bolognesi, Roberto. Heeringa, Wilbert. Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi. Cagliari: Condaghes, 2005
  • Pili, Marcello. Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna. Ariccia: La sfinge 2004
  • Lepori, Antonio. Gramàtiga sarda po is campidanesus, Quartu S. Elena, Edizioni C.R. 2001 (1.a edizione), Edizioni Dessì 2007 (1.a ristampa).
  • Lepori, Antonio. Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus, Quartu S. Elena, Edizioni C.R. 2005.

Cullegamentos de fora